Katarzyna Jagiellonka (1526–1583), królowa Szwecji. Ur. 1 XI w Krakowie, ostatnia córka króla Zygmunta I i Bony Sforzy. Młodość spędziła w otoczeniu sióstr na dworze, odbierając powierzchowne wykształcenie, ucząc się chyba głównie łaciny i prawdopodobnie włoskiego. Przebywanie jednak w przebudowanym przez włoskich mistrzów zamku wawelskim, zetknięcie się z sztuką renesansową, sprawiło, że K. stała się potem propagatorką tej sztuki. Bona zajęta wielką polityką nie znajdywała zbyt wiele czasu dla swych córek, toteż K. szukała rekompensaty w miłości do sióstr, specjalnie do Zofii, późniejszej księżnej brunszwickiej, i Anny, późniejszej żony Batorego. Po latach będzie jeszcze wspominała w liście do siostry «miłość naszą, gdyśmy z sobą mieszkały». Z młodości wyniosła też K. przywiązanie do katolicyzmu.
Po śmierci ojca, w związku z małżeństwem Zygmunta Augusta z Barbarą Radziwiłłówną, Katarzyna opuściła razem z matką i siostrami Kraków, przenosząc się na Mazowsze. Stosunki między K-ą a bratem stały się dość chłodne. Po latach, już po śmierci brata, stwierdziła K., że Zygmunt August był wobec sióstr «srogiego umysłu». Sytuacja K-y uległa pogorszeniu, gdy w r. 1556 Bona opuściła Polskę, nie zostawiając «nawet złamanego szeląga… najmłodszej córce». K. wraz z siostrą Anną (Zofia wyszła wcześniej już za mąż) znalazły się w dość trudnej sytuacji finansowej, zwłaszcza że król, pochłonięty innymi sprawami, nie troszczył się wiele o nie. Gdy w r. 1559 wybuchło morowe powietrze w Polsce, siostry zmuszone były przenosić się «z miejsca na miejsce obyczajem Numidów» – jak pisały do księżnej brunszwickiej.
Nie wiodło się też K-ie, gdy chodzi o jej zamążpójście. Kolejno rozważano na dworze polskim różne kandydatury, jak starego Gustawa króla szwedzkiego, Albrechta Hohenzollerna, arcyksięcia Ferdynanda Habsburga, jednak ostatecznie wszystkie te zamysły spełzły na niczym. W r. 1560 sprawa małżeństwa K-y stała się znowu aktualna, albowiem Iwan Groźny, zamierzając ułożyć swe stosunki z Polską, wysłał do króla posła w celu wszczęcia rokowań o małżeństwo z jedną z sióstr królewskich. Poseł Sukin, któremu zlecono zbadać, która z sióstr «lepsza», oświadczył się za Katarzyną i prosił o nią dla cara. Ponieważ jednak król nie spieszył się z odpowiedzią, poseł uznał to za odmowę i zerwał dalsze rokowania. Rok później (1561) wystąpił w charakterze starającego się o rękę jednej z sióstr królewskich książę finlandzki Jan, który poprzez zbliżenie się do Polski chciał zyskać pomoc przeciw swemu bratu, królowi szwedzkiemu Erykowi XIV. Latem 1562 r. przybył ks. Jan do Gdańska, po czym na zaproszenie króla udał się na Litwę. Król początkowo myślał o wydaniu starszej siostry Anny, skoro jednak Jan prosił o rękę Katarzyny, zgodził się na to, by młodsza siostra pierwsza wyszła za mąż. Decyzja nie przyszła, zdaje się, 36-letniej królewnie łatwo. Jan był od niej o 11 lat młodszy, a zapewne doszły ją słuchy o tym, że żyje on od jakiegoś czasu z piękną Karin, córką plebana, i że ma z nią dzieci. Król nie naciskał na siostrę i oddał decyzję w jej ręce. Ostatecznie jednak Katarzyna zgodziła się oddać rękę księciu finlandzkiemu. Wobec zbliżającej się zimy przyspieszono ślub i nie proszono jako gości przedstawicieli obcych dworów. Jedynie «panom litewskim, co ich natenczas być mogło, dał król znać, żeby się z żonami zjechali». Ślub odbył się 4 X w Wilnie. Po stosunkowo krótkich uroczystościach ślubnych wybrała się młoda para w podróż, by jeszcze przed zimą przybyć do Finlandii. Katarzyna zabrała z sobą bogate wyposażenie i około 50 osób liczący dwór złożony z Polaków i Polek, wśród których znalazły się dwie karliczki, Dośka i Baśka. Początkowo zamierzano jechać morzem i wsiadać na statek w Rydze, jednakowoż nieoczekiwanie silne mrozy udaremniły ten plan. Katarzyna pojechała lądem aż do Rewla, skąd przeprawiła się do Finlandii, gdzie miejscem jej rezydencji stał się okazały, średniowieczny zamek w stolicy ówczesnej Finlandii, Abo (Turku). Tu zorganizowano dwór, na którym obok Polaków i Finów znaleźli się Szwedzi, Włosi, Francuzi i Szkoci. Obchodzono tu uroczyście święta Bożego Narodzenia, przy czym okoliczna szlachta i mieszczanie stanowili gości młodej pary. Wiosną K. zwiedzała otoczenie miasta, ciesząc się piękną okolicą. Do dnia dzisiejszego ludność miasta nazywa jedną z dolin okolicznych doliną Katarzyny.
Tymczasem król Eryk, obawiając się, że Jan zechce przy pomocy Polski uniezależnić się od niego, oskarżył go o wrogie wobec siebie knowania z Polską i wezwał go do stawienia się w stolicy. Gdy Jan wzbraniał się usłuchać rozkazu, Eryk skierował przeciw niemu wojsko i obległ zamek Turku. Otoczony od lądu i morza Jan musiał 12 VIII 1563 r. kapitulować. Z końcem sierpnia przewieziono Katarzynę z mężem i dworem do Szwecji. Tu spotkał ich koło Vaxholm Jöran Persson, prokurator i prawa ręka króla, ofiarując w imieniu swego pana K-ie książęce utrzymanie pod warunkiem, że opuści swego męża. K. jednak oświadczyła, wskazując na pierścień ślubny, że nie zamierza się rozdzielać z mężem. Wobec tego pozostawiono jej parę osób z dworu i zamknięto razem z mężem w warownym zamku Gripsholm nad Melarem.
Pobyt w Gripsholmie trwał aż cztery lata. Początkowo warunki pomieszczenia były dość trudne, z czasem jednak przydzielono parze książęcej dalsze pokoje i pozwolono K-ie wychodzić do ogrodu. Eryk polecił, by ich wyżywienie było dostatnie, jednak, jak się zdaje, bezpośredni strażnicy nie zastosowali się do tego zarządzenia. Księstwo skarżyli się na złe wyżywienie i na braki bielizny. W Gripsholmie urodziła K. pierwszą córkę, ta jednak wnet zmarła. Dn. 20 VI 1566 r. przyszedł na świat syn Zygmunt, późniejszy król Polski. Pod koniec pobytu w Gripsholmie zawisło nad K-ą poważne niebezpieczeństwo, albowiem Iwan Groźny zażądał jej wydania od Eryka, a ten chcąc pozyskać pomoc cara gotów był zgodzić się na to. Poseł jego zawarł też istotnie odpowiedni układ w lutym 1567 r. Ale wkrótce potem Eryk zachorował umysłowo, dzięki czemu rodzina Jana odzyskała wolność jeszcze latem t. r. W jesieni 1567 r. donosiła K. siostrze, «że nas już Pan Bóg wyzwolić raczył z więzienia w dobrym zdrowiu». W n. r. przewrót dokonany przez arystokrację szwedzką oddał władzę w ręce Jana. Wiosną 1569 r. została K. koronowana jako królowa Szwecji.
Na tym nowym stanowisku K. nie odgrywała w życiu politycznym kraju ważniejszej, samodzielnej roli, niemniej starała się według swych sił i umiejętności pomagać mężowi. Za panowania Zygmunta Augusta zależało jej na utrzymaniu dobrych stosunków między Szwecją a Rzpltą. Przekazywała bratu pretensje swego męża, między innymi skargi na zachowanie się strażników morza, pilnowała, by Polska z racji swego przymierza z Danią nie działała na szkodę Szwecji, przekonywała wreszcie brata, że jej mąż dąży do zapewnienia pokoju całej Północy. Przy tym wszystkim jednak żywiła pretensje do Zygmunta Augusta i już po jego śmierci pisała z goryczą: «przez te dziesięć lat inaczem nie znała, jedno jakoby mi bratem nie był». Niemniej w sierpniu 1572 r. stwierdzała, «a wszakżeśmy mieli z JKMć obrońcę”.
W czasie obu elekcji, które nastąpiły, K. poparła kandydaturę męża, który ubiegał się o koronę polską, jak wiadomo, bez większego powodzenia. Charakterystyczne, że w czasie drugiej elekcji sułtan turecki akceptował kandydaturę Jana właśnie ze względu na jego małżeństwo z K-ą. Słabą pociechą dla K-y było, że lubiana przez nią siostra Anna została królową polską jako małżonka Batorego. Po objęciu rządów przez Stefana Batorego starała się z kolei łagodzić tarcia powstające między Szwecją a jej dawną ojczyzną. Łagodziła stosunki między posłami polskimi D. Alamanim czy K. Warszewickim a swym drażliwym i wybuchowym mężem. Poza tym starała się K. przyjść mężowi z pomocą w jego kłopotach finansowych. W tym celu zabiegała o pożyczkę u siostry Zofii, księżnej brunszwickiej, popierała też starania Jana III o wydostanie pieniędzy od rządu neapolitańskiego z racji praw K-y do części sum neapolitańskich.
Osobną dziedziną była jej działalność na polu religijnym. Wyniesienie K-y, wiernej katoliczki, na stanowisko królowej szwedzkiej obudziło w kołach hierarchii katolickiej nadzieje, że przy jej pomocy uda się wahającego się króla szwedzkiego sprowadzić na łono kościoła katolickiego. W gruncie rzeczy jednak K., pozbawiona jakiegoś głębszego wykształcenia religijnego, nie nadawała się zbytnio do roli misjonarki. Wzywana przez duchownych, by starała się pozyskać męża dla katolicyzmu, odpowiadała w r. 1570: «radzi to czynimy, ale JKM tak powiada, iż jako jest nauczony od starszych swoich, tedy tak trzymać muszę, a też chociażbym rad, tedy poddani na to nie pozwolą». Trudną sytuację męża rozumiała K., zdaje się, dość dobrze i nie tylko zdecydowała się przyjmować komunię pod dwoma postaciami, ale nawet skierowała do papieża posła, który miał prosić o pozwolenie na udzielanie w tej postaci sakramentu ołtarza w Szwecji. Takie stanowisko K-y wywołało w Rzymie wielkie zgorszenie i ostatecznie K. musiała prosić papieża o absolucję. Z czasem też za zgodą K-y posłano do niej w charakterze spowiednika jezuitę Jana Herbesta, by ten wpłynął na usztywnienie stanowiska królowej. Istotnie królowa czyniła potem co mogła. Udzielała poparcia zjawiającym się kolejno w Szwecji posłom papieża, Stanisławowi Warszewickiemu, Antoniemu Possevino, ułatwiała im nawiązanie kontaktów z królem, wreszcie prowadziła żywą korespondencję z papieżem i innymi wybitnymi osobistościami obozu katolickiego, jak S. Hozjuszem, M. Kromerem, nuncjuszami w Polsce i in. Skutki jednak tej działalności K-y byty minimalne. Uczeni szwedzcy gotowi są uznać, że wydane przez Jana przepisy liturgiczne dla kościoła szwedzkiego powstały w pewnej mierze pod wpływem akcji katolickich posłów i K-y. Realnym sukcesem było to, że K-ie udało się wychować syna Zygmunta w religii katolickiej, przy czym nauczycielem jego był jej spowiednik w ostatnich latach S. Warszewicki.
W miarę upływu lat poczęły K-ę trapić różnego rodzaju choroby, które podobno znosiła dzielnie. Z ostatnich lat nie posiadamy prawie całkowicie jej osobistych listów, tak że mało możemy o niej w tych czasach powiedzieć. Jest rzeczą prawdopodobną, że choroby oddaliły od niej męża, pełnego jeszcze siły życiowej i temperamentu. K. zmarła 16 IX 1583 r. Niezbyt życzliwa tej katoliczce tradycja szwedzka przekazała jednak, że w ostatnich latach była dla biednych «niezwykle dobrą i litościwą królową». Brat zaś jej męża Karol określał ją jako «księżnę pełną cnót i pobożności».
Historycy szwedzcy, zwłaszcza historyk sztuki A. Hahr utrzymuje, że K. wpłynęła w sposób decydujący na artystyczne gusta swego męża i przyczyniła się do tego, że Jan III starał się naśladować renesansowe wzory budowli polskich, projektując i realizując różnego rodzaju budowle w Szwecji. Losy K-y stały się jeszcze za życia szeroko znane, dzięki wydanej przez Szarffenberga w r. 1570, napisanej przez M. Kromera, ogłoszonej jednak anonimowo, „Historii prawdziwej o przygodzie żałosnej książęcia Finlandzkiego Jana i królewny Katarzyny”, opisującej dzieje jej małżeństwa i więzienia oraz późniejszego wyzwolenia, pisanej ku zbudowaniu czytelników i cieszącej się dużą poczytnością. Jan III uczcił swą żonę wspaniałym pogrzebem i pochował ją w podziemiach katedry w Uppsali, w kaplicy nagrobnej, w której potem pochowano i jego. Nad grobem wzniósł nadworny rzeźbiarz króla Willem Boy pomnik przedstawiający leżącą królowę. Na ścianie nad grobowcem umieszczono obraz Krakowa.
Portrety: w Muz. Czart. w Kr. (Wykonany przez malarza ze szkoły Cranacha w połowie XVI w.), w Germanisches Nationalmuseum w Norymberdze, w muzeum w Turku; Płaskorzeźba na medalu wykonana przez rzeźbiarza Willema Boy; – W. Enc. Ilustr.; – Andersson I., Erik XIV, Wyd. 4., Stockholm 1951; Arnel S., Die Auflösung des livländischen Ordenstaates, Lund 1937; Bednarski S., Stanisław Warszewicki, (arkusze korektowe); Biaudet H., Le Saint-Siège et la Suède, Paris 1906 I–II; Bodniak S., Autorstwo „Historii prawdziwej o przygodzie żałosnej ks. finlandzkiego Jana i królewny Katarzyny”, „Pam. Liter.” R. 28: 1931; Dubiecki M., Katarzyna Jagiellonka, królowa szwedzka, Obrazy i studia historyczne S. II, W. 1899; Hahr A., Drottning Katarina Jagellonica, och Vasarenässansen, Skrifter utg. a K. Humanist. Vetenskaps-Samfundet i Uppsala 34, Uppsala 1940; Karttunen K. I., Jean III et Stephan Batory, Genève 1911 ; De Noailles, Henri de Valois et la Pologne, Paris 1867 I–III; Nowodworski W., Stosunki Rzpltej ze Szwecją i Danią za Batorego, „Przegl. Hist.” T. 12: 1911; Przezdziecki, Jagiellonki, III–V; Soloviev S. M., Istorija Rossii, Kniga III t. 6; Törne P. O. von, Katarzyna Jagiellonka, „Przegl. Współcz.” T. 65: 1938; Wierzbowski T., Krzysztof Warszewicki i jego dzieła, W. 1887; Zivier E., Neuere Geschichte Polens, Gotha 1915; – Elementa ad fontium editiones, Romae 1963 – 4 VIII, XI; Górnicki Ł., Dzieje w Koronie Polskiej, Wyd. 2., Oprac. H. Barycz, Wr. 1950, Bibl. Narod., S. I nr 124; Historia prawdziwa o przygodzie żałosnej książęcia Finlandzkiego Jana i królewny Katarzyny 1570, Wyd. A. Kraushar, Kr. 1892; Hosii epistolae; Indberetninger fra Charles de Dançay til franske hof om forholdene i Norden 1567–1573, Kjoebenhavn 1901; Listy oryginalne Zygmunta Augusta do M. Radziwiłła Czarnego, Wyd. S. Lachowicz, Wil. 1842; Mon. Pol. Vat., IV, V; Niemcewicz J. U., Zbiór pamiętników historycznych o dawnej Polsce, W. 1822 II; Sbornik Russ. Ist. Obšč., t. 129; Vet. Mon. Pol., II, III; Vincent Laureo, évêque de Mondovi… et ses dépêches, Wyd. T. Wierzbowski, W. 1887.
Władysław Czapliński